Kütüphane Otomasyon Sistemleri ve Yapay Zekâ Üstüne

Gün geçmiyor ki… 90’lı yılların ana haber bültenlerinde, mizah programlarında kullanılan biraz ironi biraz da nükteli karışım; efsanevi söz kalıbı. Pek çok şeyi artık kanıksadığımızdan mıdır bilmiyorum; ama uzun süredir bu söz kalıbını duymuyoruz. Zülfüyâra dokunmadan efsanevi söz kalıbını anımsama babında “gün geçmiyor ki yapay zekâ konusunu konuşmayalım… gün geçmiyor ki yapay zekânın sahası genişlemesin… gün geçmiyor ki yeni bir yapay zekâ ürünü pazarlanmasın” desek yeridir.

*

Her ne kadar günümüzde yapay zekâ konusu ve uygulamaları yaygın olsa da yapay zekâ üstüne yapılan araştırmalar, yapay zekânın tarihsel sürecini El-Cezeri’nin (1136-1206) robot çizimlerine kadar dayandırıyor; ancak modern anlamda yapay zekânın önem kazanması ikinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında yaşandığı kabulü daha yaygındır. Yapay zekânın düşünsel temellerini oluşturan Alan Turing, 1947’de verdiği konferansta yapay zekâ ile bilgisayar programlarının birleştirilerek akıllı makinelerin icat edilebileceğini açıklamıştır. 1950’de de yayınladığı Computing Machinery and Intelligence başlıklı makalesinde “Makineler düşünebilir mi?” sorusuyla yapa zekâ konusunda yeni bir ufuk açmıştır. (Coşkun & Deniz Gülleroğlu)

*

Bibliyometrik Atıf Veri Tabanı Web of Science ve Scopus incelediğinde genel konu bağlamında yapay zekâya ilişkin en eski belgenin Web of Science’de 1974; Scopus’ta 1960 yılına ait olduğu görülmektedir. Alan Turing’in 1950’deki makalesinden sonra yapay zekâya ilişkin ne kadar bilimsel yayın yapıldığını bilmiyorum; ama en azından Science Direct’te 1950-1960 arası 4 adet bilimsel çalışma var.

Kütüphanecilik kanadına bakıldığında ise, kütüphane ve yapay zekâ konusuna ilişkin en eski tarihli belge Web of Science’de 1980; Scopus’ta 1978 yılında karşımıza çıkıyor. Doğrusu, şaşırtıcı! 1960’tan 1978’e kadar geçen süre zarfında kütüphanecilik alanında yapay zekâ üstüne hiçbir çalışma yok! En azından bibliyometrik atıf veri tabanlarında durum öyle.

*

Gelinen noktada yapay zekâyla kendini ilişkilendirmeyen neredeyse hiçbir disiplin yok! Yapay zekâ yelpazesi oldukça geniş. Ne diyelim, hayır olsun!

*

Kütüphanecilik iş ve işlemlerinde yapay zekâ; literatür tarama, makale yazma, benzerlik tespit programlarında “yapay zekâ kullanımı”nı ölçme, chatbot gibi alanlarda kullanılıyor. Her geçen gün kütüphanecilikte yapay zekâyı kullanım yelpazesi biraz daha genişleyecek. Son dönemlerde yapay zekânın kataloglama yapıp yapmayacağı da ana tartışma konularından biri. Kanımca yapay zekâyı destekleyecek “temiz veri havuzu” olmadığından, Türkçe eserler için yapay zekâyla üretilen kataloglara, kuşkulu gözle bakılacaktır.

*

Kütüphanecilik ve yapay zekâ bağlamında benim merak ettiğim şöyle bir konu var:

Yapay zekâ, kütüphane otomasyon sistemlerinden kütüphanecilere hizmet sunabilir mi?

Kütüphane otomasyon sistemlerinin içindeki modülleri ve bu modüllerdeki veriyi düşündüğümüzde, yapay zekânın kütüphanelere yeni kolaylıklar ve ufuklar açması işten bile değil.

Fütüristik bir yaklaşımla, aşağıdaki sorulara bir gün yanıt alabilir miyiz?

• “Selam. Kullanıcılarımın sosyolojik bilişsel haritasını çıkar.”
• “Selam. Kullanıcılarımın psikolojik bilişsel haritasını çıkar.”
• “Selam. Kütüphanemi Türkiye’deki Üniversite Kütüphaneleriyle karşılaştır. Bu karşılaştırmadan bana derme geliştirme haritası oluştur.”
• “Selam. Kullanıcılarımın ödünç aldığı yayınlara göre yeni hizmetler geliştirme olanağı sun.”
• “Selam. Dermede hiç ödünç alınmayan kitapları hangi kullanıcıya nasıl pazarlayacağım hakkında bilgi ver.”
• “Selam. Kullanıcılarımın psikolojik duygudurumları hakkında rapor oluştur.”
• “Hayırlı cumalar! Sen kütüphaneci olsaydın, bugün üst yöneticine nasıl bir proje fikriyle giderdin?”

Buna benzer daha nice soru hazırlanabilir.

*

Hâlihazırda aktif olarak kullanılan, ulusal veya uluslararası kütüphane otomasyon sistemlerinin, kataloglama dışında, yapay zekâ üstüne bir çalışmaları var mı? sorusunun yanıtı, merakımızı giderecek ilk adımdır.

Kim bilir belki bize ne sürprizler hazırlıyorlar da haberimiz yok.

Bekleyip görelim…

Coşkun, F., & Deniz Gülleroğlu, H. (2021). Yapay Zekanın Tarih İçindeki Gelişimi ve Eğitimde Kullanılması. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 54(3), 947–966. https://doi.org/10.30964/auebfd.916220

Paylaşmak önemsemektir!